I
ORTAÇAĞDAN GÜNÜMÜZE
REKTÖR SEÇİMİ VE ATANMASI

Çağdaş üniversitelerin temelleri, 11. ve 12. yüzyıllarda Avrupa'da kurulan Bologna, Paris ve Oxford Üniversiteleri ile atılmıştır.*

1088 yılında eğitime başlayan Bologna Üniversitesi, öğrenciler tarafından kurulmuştur. Bu üniversitede öğretmenlerin maaşları, öğrenciler tarafından ödenmekte ve öğretmenler, öğrenci denetimine tâbi tutulmaktaydı. Rektör, bir öğrenciydi ve öğrenciler tarafından seçiliyordu.

Öğrencilerin, üniversite yönetiminde ve rektörlerin seçimindeki rolleri, günümüze kadar devam edegelmiştir. Nitekim, Türkiye dışında, rektör adaylarının belirlenmesinin yalnızca öğretim üyelerinin tekelinde olduğu başka bir ülke bulmak kolay değildir.

Bugün, İskoçya'nın en başta gelen üniversitelerinde rektörü, sadece öğrenciler seçmektedir. Dünyaca ünlü Edinburgh Üniversitesi öğrencileri, 46. rektörlerini bu yılın başlarında seçtiler. Seçilen Rektör Robin Harper**, 3 Mart 2000 günü, Reid Concert Hall'da düzenlenen törenle göreve başladı.

Glasgow Üniversitesi'nin rektörü ise, yine öğrenciler tarafından seçilen Ross Kemp'dir (Ek 1).

Aktör ve yönetmen Peter Ustinov, 1968-1974 yılları arasında iki dönem öğrenciler tarafından Dundee Üniversitesi Rektörlüğüne seçilmiştir.

İskoçya üniversitelerinde Rector***, kayıtlı tüm öğrencilerin oylarıyla 3 yıllık bir süre için seçilir. Üniversitenin akademik ve idarî personeli ile öğrenciler, rektörlük için aday olamazlar ve Rector daima üniversite dışından seçilir (Ek 2). Bu üniversitelerde rektörün yetkileri çok kısıtlı olup, başlıca görevi Court'a (Üst Kurul) başkanlık etmektir. Iskoçya'da yetkili yönetici, Court tarafından atanan Vice-Chancellor veya Principal'dır.

İngiltere'de ise yetkili yönetici, Council tarafından üniversite dışından atanan Vice-Chancellor'dır. Bu üniversitelerde, kimin Vice-Chancellor olacağı atanma gerçekleşinceye kadar üniversite çevrelerinde bilinmez. Öte yandan, ortaçağda kurulmuş üniversiteler olan Oxford ve Cambridge'de üniversite yöneticisi, geleneksel olarak üniversiteyi oluşturan kolejlerin yöneticileri arasından en kıdemli profesörlerin oluşturduğu Regent House tarafından seçilir.

ABD'de de üniversite yöneticisi (President veya Chancellor), ister devlet üniversitelerinde ister özel üniversitelerde olsun, daima mütevelli heyetler tarafından, büyük çoğunlukla üniversite dışından atanır. Bu ülkede mütevelli heyet, President'in kim olabileceği konusunda bir Aday Arama Komisyonu (Search Committee) oluşturur. Bu komisyonda üniversitenin sınırlı sayıda profesörüne yer verilmesi de gelenek haline gelmiştir.****

Birleşik Krallık ve ABD üniversitelerinde yetkilerle donatılmış yöneticilerin (President, Vice-Chancellor, Principal) öğretim üyeleri tarafından seçilmesine bu ülkelerin tarihinde hiç rastlanmamıştır.

Almanya'da 1960'lı yıllara kadar, birer veya ikişer yıllık sürelerle göreve getirilen yöneticilere Rektor unvanı verilmekteydi. Birçok üniversitede bu unvan Präsident unvanı ile değiştirilmiştir.

Bu ülkede üniversitenin yönetici adayı (yerine göre Präsident veya Rektor), öğretim üyeleri, öğrenciler, asistan ve idarî personel temsilcilerinden oluşan küçük bir heyet tarafından seçilir, onay ve atama için Eyalet Eğitim Bakanına sunulur. Bakanın seçilen adayı veto etme yetkisi vardır. Örneğin, Trier Üniversitesi'nde yönetici olan Präsident, 18'i öğretim üyesi, 7'si öğrenci, 7'si asistan ve 3'ü de idarî personelden oluşan 35 kişilik bir konsey tarafından, 6 yıl için seçilir. Seçilen aday, Eyalet Eğitim Bakanı tarafından atanarak göreve başlar.

Almanya'da her üniversiteye Eyalet Eğitim Bakanı bir Kanzler tayin eder. Kanzler, üniversite bütçesini üniversitenin bölümlerine dağıtır, denetler. Bir profesör kadrosu boşaldığında, bu kadro Almanya sathında ilân edilir. Daha sonra üniversite organlarının seçtiği 3 aday Kanzler aracılığıyla Eğitim Bakanının onayına sunulur. Bakan, adayları beğenmez ise yeni adaylar isteyebilir.

Kıta Avrupası ülkelerinde üniversitelerin hemen hepsinde Rektor, Präsident veya Président dışında doğrudan Eğitim Bakanınca atanan Kanzler eşdeğerinde ve genellikle idarî ve malî konulardan sorumlu bir yönetici bulunur. Bu yöneticilere Italya'da Direttore Administrativo, Avusturya'da Universitätsdirektor, Belçika'da Regierungs Commissaris veya Administrateur, Danimarka'da Administrationchef, Finlandiya'da Förvaltungsdirektor, İsviçre'de kanton üniversitelerinde Administrateur veya Verwaltungsdirektor unvanları verilir. Bu yönetici ilgili bakan tarafından atanır. Isveç'te ve Norveç'te ise Universitetsdirektor Bakanlar Kurulunca atanır. Fransa'da üniversitelerin şansölyesi olan Recteur de l'Académie, Eğitim Bakanı tarafından; Japonya'da ise Jinkyokucho, Eğitim, Bilim ve Kültür Bakanı, Vali veya Belediye Başkanı'nca atanır.

Görüldüğü gibi, yalnız Birleşik Krallık'ta veya ABD'de değil, Kıta Avrupası ülkelerinde de, malî ve idarî sorumlulukları büyük ölçüde tamamen dışardan atanan yöneticiler üstlenmektedir.

Bu ülkelerde demokrasi yok mudur?

Hiç şüphesiz vardır ama, halktan toplanan vergilerle finanse edilen üniversiteler, ileri ülkelerdeki demokrasi anlayışının gereği olarak, bakanlıklar, Yükseköğretim Kurulu gibi merkezî veya mütevelli heyetler gibi yönetim kurulu niteliğindeki ara kuruluşlar aracılığıyla toplumun denetimine tâbidirler.

Öte yandan, üniversitenin başlıca amacı öğrencileri yetiştirmek olduğuna göre, öğrencileri üniversitenin sahipleri arasında görmemek doğru mudur?

ÜNİVERSİTE YÖNETİCİLERİNİN ÜNVANLARI

Dünyada, yukarıda da değinildiği gibi, üniversite yöneticileri için değişik tanımlamalar kullanılmaktadır.

Günümüzde bazı ülkelerde ve özellikle Türkiye'de, üniversitenin yöneticisine "rektör" denilmektedir. 1933 yılına kadar Türkiye'nin başlıca yükseköğretim kurumu Istanbul Darülfünunu idi. Bunun yöneticisi, "Darülfünun Emini" olarak anılıyordu. Rektör'ün sözlük anlamı, "doğruya yönelten yönetici"dir. Anglo-Sakson ülkelerde bazı papazlara rector denilmektedir.

Üniversitenin yöneticisine ABD'de President veya Chancellor, Birleşik Krallık'ta, Chancellor ve Vice-Chancellor denir. Ancak, Birleşik Krallık'ta Chancellor görevi, genellikle kral veya kraliçe ya da prens veya vali gibi kişiler tarafından üstlenilir. Esas sorumlu yönetici, atanan Vice-Chancellor'dır.

Fransa'da 1960'lara kadar, üniversitenin yöneticisine Recteur adı verilirdi. O tarihten sonra, her bölgede veya eyalette kurulan Académie'nin başında, Eğitim Bakanı tarafından atanan bir Recteur vardır. Académie Recteur'ü aynı zamanda ona bağlı üniversitelerin şansölyesidir (Chancelier des Universités).

Bunun dışında Fransa'da her üniversitede 3 konseyin ortak toplantısında**** seçilen ve Yükseköğretim Bakanınca atanan, yetkileri kısıtlı olan bir Président vardır. Président'ın görev süresi genellikle 6 yıldır.

Değişik ülkelerdeki üniversite yönetimleri ve yöneticilerin göreve getirilmesi konusu bu kitabın VIII. Bölümünde ayrıntılı olarak sunulacaktır.
   

  
* Yükseköğretimim geçmişi, Çin'de Han Hanedanı'nın kurduğu okullara, İskenderiye'deki müze ve kütüphaneye, 11. yüzyılda Bağdat'ta büyük Selçuklu Devleti Veziri Nizamülmülk tarafından kurulan Nizamiye Medresesi'ne, 13. yüzyılda Kayseri Çifte Medrese'ye, Konya Karatay Medresesi'ne, Erzurum'da Çifte Minareli Medrese'ye kadar uzanır.
** İskoç Yeşiller Partisi üyesi. Birleşik Krallık Parlamentosu ilk Yeşiller üyesi.
*** Bu kitapta, üniversite üst düzey yöneticileri için çeşitli ülkelerde var olan terimler aynen kullanılmış ve italik harflerle yazılmıştır.
**** ABD'nin Harvard Üniversitesi President'i Neil L. Rudenstine 10 yıllık hizmetden sonra 2000-2001 akademik yılı sonunda görevinden ayrılmaya karar vermiştir. Aralarında Harvard Üniversitesi profesörü bulunmayan 9 kişilik Search Committee, President adaylığı için ilanlar vermiş ve 300 bin mektup göndererek aday önerilmesi için Search Committee başkanlığına başvurulmasını bildirmiştir. bakınız
***** Conseil d' Administration, Conseil Scientifique, Conseil des Etudes et de la Vie Universitaire. bakınız

  
"İçindekiler" sayfasına dönüş.