VIII
ÇEŞİTLİ ÜLKELERDE
ÜNİVERSİTE YÖNETİM SİSTEMLERİ

Kıta Avrupasında ve Bazı Diğer Ülkelerde Durum OECD ülkelerinde 1990'lı yılların başlarındaki duruma göre, merkezî ara kuruluşlar ve üniversitedeki yöneticilerin seçiminde ve atanmasında izlenen yöntemler bu bölümün sonundaki tablolarda sıralanmıştır.

Kıta Avrupası ülkelerindeki merkezî kuruluşların işlevleri daha ziyade akademik değerlendirme ve kalite denetim alanlarına kaymıştır. Örneğin Almanya'da yeni kurulan Akreditasyon Konseyi'nin Eyalet Kültür Bakanları Konferansı ile Rektörler Konferansı Başkanlarınca müştereken atanan 14 üyesinin 4'ü işveren ve işçi sendikaları temsilcisi, 2'si öğrenci, 2'si halen görevde olan Rektor veya Präsident, 2'si de eyaletlerin temsilcisidir.

Kıta Avrupasında üniversite yöneticisinin görevlen-dirilmesi konusu da ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. Uygulanan görevlendirme sistemlerinde ortak olan önemli konu da, üst yöneticinin (Rektor, President, Chancellor, Vice-Chancellor, Principal) veya adaylarının, tüm öğretim üyelerinin oylarıyla seçildiği bir uygulamaya rastlanmasının güç olduğudur.

Kıta Avrupası ülkelerinde görülen ikinci bir ortak konu da, ilgili bakanlıkların devlet üniversitelerindeki etkin rolleridir.

Almanya ve Fransa örneklerine I. Bölümde kısaca değinilmişti.

Fransa'da bir doktora tezinin bakan tarafından onaylanması kuralı mevcuttur. Fransız Araştırma ve Eğitim Bakanı Alain Devaquet, Nantes Üniversitesi'nde Devlet Doktorası sınavını başarıyla vermiş Henri Roques'in doktora tezinin iptal edilme emrini vermişti.* Bu gibi durumlara nadiren olsa da rastlanabilmektedir.

Birleşik Krallık ve ABD gibi Anglo-Sakson ülkelerindeki üniversiteler, yönetim kurulu niteliğindeki ara kuruluşlar tarafından yönetilmekte ve bu tür kurulların üyelerinin, ABD'de tamamı, Birleşik Krallık'da ise büyük çoğunluğu, o üniversitenin mensubu olmayan kişilerden oluşmaktadır. İngilizce'de "lay governance" tabir edilen, üniversite mensubu olmayan kişilerin de üniversite yönetiminde etkin görev almaları, seksenli yıllardan itibaren Kıta Avrupası ülkelerinde de giderek yaygınlaşmaya başlamıştır.

Fransa'da 26 Ocak 1994'den beri yürürlükte olan 84-52 sayılı Yükseköğretim Kanunu'na (Loi d'Orientation sur l'Enseignement Supérieur) göre, her üniversitenin yönetiminde 3 ayrı kurulun önemli rolü vardır: Conseil d'Administration adlı kurul üyelerinin yüzde 20-30'u, Conseil Scientifique üyelerinin yüzde 10-30'u, Conseil des Études et de la Vie Universitaire üyelerinin yüzde 10-15'i ise, o üniversitenin mensubu olmayan, toplumda temayüz etmiş kişiler arasından Milli Eğitim Bakanınca atanır. Her üç kurulda da öğrenci ve idarî personel temsilcileri bulunur. Üniversitenin Président'ı bu üç kurulun ortak toplantısında seçilir ve Milli Eğitim Bakanınca atanır. Président adayında profesör olma şartı aranmaz.

Fransa, Académie adı verilen 23 eğitim bölgesine bölünmüştür. Eğitim Bakanı tarafından atanan Recteur de l'Académie ilköğretimden yükseköğretime kadar kendi bölgesindeki tüm eğitim faaliyetlerini koordine eder. Bakanı temsil eden akademi Recteur'u bu sıfatıyla bölgesindeki tüm yükseköğretim kurumlarının Chancelier'sidir. Tüm kurullara katılır, ya da temsilcisini yollar. Recteur, Üniversite Président'larının ve üniversite kurullarının aldığı kararlardan haberdar edilir ve bunların yürürlükteki ilgili mevzuata uygun olup olmadığını inceler. Bunların yürürlükteki mevzuata uygun olmadığının tespiti halinde Recteur, iptal istemiyle mahkemeye başvurur veya telâfisi mümkün olmayan zararlar doğacağına kanaat getirirse bu işlemleri 3 aylık bir süre içinde doğrudan durdurabilir.

1985'te kurulan Milli Yükseköğretim Konseyi (Conseil National de l'Enseignement Supérieur) Milli Eğitim Bakanının başkanlığında yükseköğretim kurumları, mesleki kuruluşlar, araştırma kurumları, kültürel kuruluşlar ve öğrenci temsilcileriyle Milli Eğitim Bakanınca toplumda temayüz etmiş kişiler arasından atanan üyelerden oluşur. Bu konseyin başlıca görevleri "millî diploma" veren yükseköğretim kurumlarının akreditasyonu ve bu diplomalara yönelik eğitim-öğretim programlarının onaylanması, gerekli incelemeleri yaparak yükseköğretim kurumlarınca önerilen öğretim elemanı atamaları, gerektiğinde bu atamaların yönlendirilmesi ve çeşitli yükseköğretim kurumları arasındaki ekipman ve teçhizatın paylaştırılması hususlarında Milli Eğitim Bakanına görüş ve önerilerde bulunmaktır.

Bu konseye ek olarak 21 Şubat 1985'te kurulan Milli Değerlendirme Komitesi (Comité National d'Évaluation) Milli Eğitim Bakanının başkanlığında Milli Yükseköğretim Konseyi'ne benzer bileşime sahip bir kuruldur. Milli Değerlendirme Komitesi'nin başlıca görevleri yükseköğretim kurumlarını ve bunların faaliyetlerini değerlendirmek, eğitim, öğretim, araştırma ve öğrenci kabulü konularında verimliliğin artırılması için kurumlara önerilerde bulunmak ve yükseköğretim kurumlarının vermekle yükümlü olduğu nitel ve nicel bilgilere dayanarak yıllık ve 4 yıllık raporlar hazırlayıp Fransa Cumhurbaşkanına sunmaktır.

Profesör ve doçent düzeyindeki atamalar, ilgili üniversitenin önerisi üzerine Milli Yükseköğretim Konseyi'nin görüşü alınarak, yerine göre, Fransa Cumhurbaşkanınca veya ilgili bakan tarafından yapılır (84-431 sayılı kararname). Diğer düzeylerdeki kişiler Milli Yükseköğretim Konseyi'nin belirlediği esaslara göre yapılan sınavlarla işe alınır. Bunların atanmaları bakanın onayına bağlıdır.

Fransa'da 4 Temmuz 1990'da çıkarılan kanunla, 1991'den sonra kurulan üniversitelerin yönetiminde, o üniversitenin mensubu olmayan kişilerin ağırlığı artırılmış, kurul sayısı üçten ikiye indirilmiş ve bu üniversitelerin Président'larını atama yetkisi doğrudan bakana verilmiştir.

Almanya'da federal düzeydeki üniversite kanunu 7 Aralık 1993 tarihli Yükseköğretim Çerçeve Kanunudur (Hochschulrahmengesetz). Her eyaletin bu çerçeve kanununa uygun olarak ayrıntıları düzenleyen o eyaletteki yükseköğretim kurumlarına özgü ayrı kanunları vardır. Eyalet eğitim bakanlıklarının yukarıda sözü edilen yetkilerinin nasıl kullanılacağı bu kanunlarla düzenlenmiş olup, bu hususlar eyaletten eyalete farklılıklar gösterir.

Almanya'daki eyalet eğitim bakanlıklarının üniversiteler üzerindeki temel yetkileri şunlardır:

  • Yönetmelikleri onaylamak,
  • Üniversitelerin kadroları ile idarî ve malî yapılarını düzenlemek,
  • Diplomaya yönelik programları onaylamak,
  • Sınav değerlendirme ve mezuniyet şartlarını onaylamak,
  • Rektor, Präsident ve profesör düzeyindeki atamaları onaylamak.

İspanya üniversiteleri 25 Ağustos 1983 tarih ve Üniversite Reformu Kanunu (Ley de Reforma Universitaria) adlı ve 11/1983 sayılı kanuna tabidir. Bu kanunun ikinci kısmında üniversite özerkliği öğretim üyelerinin araştırma yapma özgürlüğü olarak tanımlanmıştır. Bu kanunla, üniversitelerin eğitim, öğretim ve araştırma faaliyetlerini planlayıp koordine etmek; üniversitelerin malî ihtiyaçlarını tesbit etmek; millî ihtiyaçlara uygun yükseköğretim kurumlarının kurulması ile ilgili ilkeleri ve bunların akademik personel kadrolarını tespit etmek ve üniversitelerle diğer kamu kuruluşları arasında bağlantı kurmakla görevli bir ara kuruluş olarak Üniversiteler Konseyi (Consejo de Universidades) kurulmuştur. Eğitim ve Bilim Bakanının başkanlık ettiği konseyin koordinasyon ve planlama komitesi üniversite rektörleri, üniversite genel kurullarının üniversite mensubu olmayan üyelerinin temsilcileri, parlamento tarafından seçilen kişilerle hükümetce atanan kişilerden oluşur.

Üniversitenin en üst organı olan sosyal konseyin (Consejos Sociales) üyelerinin beşte üçü toplumda temayüz etmiş üniversite mensubu olmayan kişilerden, geri kalanı ise o üniversitenin mensuplarından oluşur. Konseyin başlıca görevi üniversitenin yıllık gelişme plânı ile bütçe teklifini onaylamaktır.

Öğretim üyelerinin unvan kademesi terfileri halen 5'er kişilik jüriler tarafından yapılan sınavlara bağlıdır. Jüri üyelerinden başkan ve raportörler ilgili üniversitece, diğer 3'ü ise Üniversiteler Konseyi tarafından atanmaktadır.

Öğretim üyelerinin atanmaları ilgili üniversitenin önerisi ve Eğitim ve Bilim Bakanının kararıyla yapılır.

Avusturya'da 1993'de çıkarılan Üniversite Teşkilat Kanunu (Universitäts-Organisationsgesetz) ile her bir üniversitede, Universitätsbeirat adlı bir danışma kurulu kurulmuştur. Bu kurul federal ve yerel yönetim, iş dünyası ve o üniversitenin mezunlarının temsilcilerinden oluşmaktadır. Bu kurulun önemli görevlerinden biri, rektör adayı olarak başvuran kişileri değerlendirerek üniversite senatosuna görüş bildirmektir. Senato 2:2:1 oranında profesör, diğer öğretim üyeleri ve öğrenci temsilcilerinden oluşur. Senato bu değerlendirme ve görüşler doğrultusunda üç kişilik bir aday listesi tespit ederek Üniversite Meclisi'ne (Universitätsversammlung) sunar. Üye sayısı en çok 600 olan bu meclis, profesör, diğer öğretim üyeleri, idarî ve teknik personel ile öğrenciler olmak üzere dört grubun temsilcilerinden oluşur. Meclis, önerilen üç adaydan birini rektör olarak seçer.

Avusturya'da rektör olmak için profesör olmak şartı yoktur. Üniversite dışından akademik unvan sahibi olmayan bir kişi de rektörlüğe seçilebilir. Üniversiteler Federal Ulaştırma ve Bilim Bakanlığı'na bağlıdır.

Hollanda'da üniversiteler Eğitim, Kültür ve Bilim Bakanlığı'na bağlıdır. Hollanda'da her üniversite, 1996'dan önce Icra Kurulu ve Üniversite Konseyi adlı iki kurul tarafından yönetilmekteydi. Üç üyeli Icra Kurulunun rektör dışındaki iki üyesi Kraliçe tarafından atanmakta ve bu iki üyeden biri başkan olarak görevlendirilmekteydi. Üniversite Konseyi ise, öğretim üyeleri, öğrenci, idarî ve teknik personel yanında, bakan tarafından atanan üniversite mensubu olmayan kişilerden oluşmaktaydı. Rektör, dekanlar tarafından seçilmekteydi. 1 Eylül 1997'de çıkarılan Üniversite Yönetimini Modernleştirme Kanunu ile her üniversite için üyeleri bakan tarafından atanan, 5'er üyeli bir Denetleme Kurulu kurulmuş, Icra Kurulunu ve dekanları atama ve görevden alma yetkisi, bu kurula verilmiş ve Üniversite Konseyi'nin yetkilerinin önemli bir kısmı, örneğin bütçeyi onaylama yetkisi, Icra Kuruluna devredilmiştir.

İtalya'da 24 Aralık 1993'de çıkarılan kanunla, bazı üniversitelerin yönetim kurullarına, öğretim üyesi, öğrenci ve teknik personel temsilcilerinin yanında, üniversiteye malî kaynak sağlayan yerel yönetim ile kamu ve özel kuruluşların temsilcilerinin de yer almasına imkân sağlanmıştır. Çıkarılan başka bir kanunla da Üniversite Değerlendirme Milli Konseyi (Osservatorio per la Valutazione del Sistema Universitario) kurulmuştur. Bakan tarafından kurulan 9 üyeli bu konseyin üyelerinde üniversite mensubu olma şartı yoktur.

Görüldüğü gibi, üniversite mensubu olmayan kişilerin üniversite yönetiminde yetkili olarak yer alması Kıta Avrupası ülkelerinde son 20 yılda yaygınlaşmıştır. Son 10 yılda giderek artan bir uygulama ise torba bütçe sistemine geçilmesi, bunun yanında çeşitli kurum ve kuruluşlar eliyle akreditasyon, akademik değerlendirme ve kalite kontrolunun sıkılaştırılmasıdır.

Yine açıkça görülmektedir ki, ileri ve demokratik ülkelerde sadece kendi seçtiği organlar eliyle yönetilen üniversite kalmamıştır. Eğer bu demokrasinin vazgeçilmez önkoşulu olarak kabul ediliyor olsa idi, başta Birleşik Krallık, ABD, Fransa, Almanya ve Hollanda gibi ülkeleri de demokratik ülkeler olarak kabul etmemek gerekirdi.

Asya'dan iki örnek olarak Hindistan ve Filipinler hakkında özet bilgi şöyledir:

Hindistan'da yükseköğretim sistemi, bir bakıma Birleşik Krallık'taki sistemden esinlenmiştir. Burada da, üniversitelerde Malî Destek Komitesi, üniversitelerle parlamento arasında bir ara kuruluş olup, üniversitelerle koordinasyonu sağlamaktadır. Birleşik Krallık'ta olduğu gibi, burada da Court, Council gibi, üniversitelerin üst yönetim kurulları olup, bunlar üniversite yöneticisi olan Vice-Chancellor'ı atamaktadırlar. Burada da üniversite Chancellor'ı görevi, Bölge Valisi veya başka siyasi kişiler tarafından üstlenilmektedir. Hindistan'da da üniversite reform çalışmaları sürdürülmektedir.

Filipinler'de 87 dolayındaki devlet üniversitesinde yönetim büyük ölçüde ABD eyalet üniversitelerine benzemektedir. Bu üniversitelerin her birinde bir Mütevelli Heyet (Board of Regents) bulunmaktadır. Kanuna göre bu Mütevelli Heyet'in başkanı Eğitim Bakanı veya onun temsilcisidir. Filipinler parlamentosunun gerek Senato kanadının Eğitim Komisyonu Başkanı, gerek Temsilciler Meclisi'nin Eğitim Komisyonu Başkanı Mütevelli Heyet üyeleri arasındadır. Mütevelli Heyet'in öğrenci temsilcisi dahil, diğer üyeleri Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Üniversite President'ı, Eğitim Bakanının önerisi üzerine Cumhurbaşkanı tarafından 6 yıl süre ile atanmaktadır.

Çeşitli ülkelerdeki üniversite ara kuruluşları, özet olarak, Tablo II'de, üniversite yöneticilerinin seçim ve atama usulleri ise Tablo III'de görülmektedir.

  
* International Herald Tribune, 4 Temmuz 1986, s.8.

  
Bölüm VIII'e dönüş
 
"İçindekiler" sayfasına dönüş.